Blog Kwaliteitsraad #8: Corona, welvaart en vrijheid

Publicatie | 11-05-2020

Ook in Nederland wordt nu tegen de lockdown gedemonstreerd. Burgerlijke vrijheden, rechtvaardigheid en gezondheid staan opeens op gespannen voet met elkaar. Corona opent een nieuwe wereld voor ons.

Marktverstoring

Economen, zelfs van de meest liberale soort, zien overheidsoptreden in de samenleving als nodig en gerechtvaardigd als er sprake is van ‘marktverstoring’. Een klassiek voorbeeld van een marktverstoring is een besmettelijke ziekte. Ik kan mijzelf met enkele maatregelen tegen een ziekte beschermen, maar mijn buren profiteren daar ook van en zouden dus eigenlijk moeten meebetalen. De sociale baten zijn hoger dan de individuele baten, zonder interventie wordt te weinig aan preventie van besmetting uitgegeven of gedaan. De overheid mag ingrijpen in de samenleving en haar economie om marktfalen vanwege zulke ‘externe effecten’ te corrigeren. De Britse econoom Arthur Pigou scheef hier precies 100 jaar geleden een boek over, The Economics of Welfare.

Proportionele maatregelen

De vraag is of de interventie, die we momenteel in ons land en overal om ons heen ervaren, proportioneel is. Die vraag is ontzettend moeilijk te beantwoorden. Voor zover er iets zinnigs over te zeggen valt, is dat aan de hand van ervaringen van 100 jaar geleden met de Spaanse griep in de VS. In steden waar snel gereageerd werd, onder andere met social distancing en sluiten van bedrijvigheid, vielen minder slachtoffers dan in steden die niet (tijdig) ingrepen. Op korte termijn was de economische terugval scherper, op iets langere termijn ontliepen de resultaten elkaar niet veel. Ook steden zonder maatregelen kregen enorme economische klappen te verduren, omdat door het extreem hoge aantal ziektegevallen de bedrijvigheid alsnog instortte.

Als (!) de Spaanse griep met corona vergeleken mag worden, dan rechtvaardigt dit over de duim veel van de maatregelen. Moeilijke sommen over de maatschappelijke kosten van lockdown en de vergelijking daarvan met de waarde van ‘qaly’s’ (voor kwaliteit gecorrigeerde gewonnen levensjaren) lijken voor deze conclusie geen meerwaarde op te leveren. Ja, met 50.000 gewonnen levens, zeg (heel optimistisch) een half miljoen gewonnen kwalitatief goede levensjaren á € 80.000 per qaly, kom je op een waarde van € 40 miljard, veel minder dan de schade van de economische terugval. Maar zonder maatregelen zou de terugval niet veel minder zijn. Hooguit zou dan onder de toevallige survivors een groter gevoel leven van eigen vrije keuze.

Laissez faire, laissez passer

Maar zouden de maatregelen doelmatiger en rechtvaardiger kunnen? Die vraag is ook voor de Kwaliteitsraad relevant. Het beleid heeft nu veel weg van een schot hagel dat op de coronabeestjes wordt afgeschoten. Aanvankelijk begrijpelijk, omdat we onvoldoende wisten om gericht te schieten. Maar ook zijn toen scholen gesloten, niet omdat dit bewezen preventieve waarde had maar vanwege een maatschappelijk sentiment (het is opmerkelijk dat de Federatie Medisch Specialisten een lobby voerde om scholen te sluiten en discutabel dat hier gehoor aan gegeven werd). Verpleeghuizen zijn afgesloten, uit angst dat bewoners die een waardig einde van hun leven verdienen iets eerder dan voorzien aan corona ten prooi zouden vallen. Met als resultaat een tragedie zonder weerga. Eenzaamheid, depressies, delier, het sederen van demente bewoners die de beperkingen van lockdown binnen de verpleegmuren niet kunnen begrijpen. Hoe kan het dat Verenso, de organisatie van specialisten ouderengeneeskunde, deze asocialisering van de ouderenzorg verdedigt?

Dwang en drang zijn sinds corona verworden tot gevang. De huidige lockdown is een te grote aanslag op onze vrijheid, maar het laissez faire, laissez passer van de vrije markt schaadt de welvaart.

Ethische kwesties

Waar medische doelmatigheid primair aan medisch professionals is, zijn maatschappelijke doelmatigheid en maatschappelijke rechtvaardigheid van ons allemaal. Daarom is het volkomen terecht dat het Outbreak Management Team een bescheidener rol gaat spelen bij het vormgeven van maatregelen. Psychologen, economen en anderen horen ook een stem te krijgen. Sterker, die stem moet verschuiven naar het platform dat hiervoor bestaat: ons parlement.

Gepast respect voor ‘deskundigen’ siert onze democratie, maar virologen en intensivisten gaan niet over de vraag of het rechtvaardig is of niet, als we besluiten om een caféverbod voor 60-plussers door te voeren of een ophokplicht voor psychogeriatrische patiënten te schrappen. De kwaliteit van onze samenleving en de kwaliteit van onze gezondheidszorg zijn vandaag meer dan ooit ethische kwesties, met moeilijke afwegingen over rechtvaardigheid en doelmatigheid, welvaart en vrijheid.

Hugo Keuzenkamp

De Kwaliteitsraad van Zorginstituut Nederland is een onafhankelijke raad van deskundigen op het gebied van kwaliteit van zorg. Voor de Kwaliteitsraad ligt de essentie van kwaliteit vooral in het samen leren en verbeteren. Wat goede zorg is wordt bepaald in de maatschappelijke context waarbij afwegingen tussen kwaliteit, toegankelijkheid en betaalbaarheid worden gemaakt. Corona zal ook hierin een gamechanger zijn en het komend jaar onze agenda bepalen. Wat observeert of ervaart de Kwaliteitsraad deze dagen? Dit is het 8e blog in een serie van de Kwaliteitsraad over het coronavirus.